Türkiye Bina Deprem Yönetmeliği (TBDY) 2018’deki Bölüm 15.8’deki esaslara göre malzeme deneyleri ve analizler yapılarak, binaların deprem performansı belirlenir. Analizler sonrası olası şiddetli bir depremde can güvenliğini sağlamadığı tespit edilen binalar güçlendirilerek güvenli hale getirilebilir.

Deprem güvenliği analizleri, güçlendirme projesi hazırlığı, mimari/mekanik/elektrik proje revizyonundan sonra belediyeye ruhsat için başvurulması yaklaşık doksan (90) gün sürmektedir.

Yeni yapılmış bina da güçlendirilmiş bina da TBDY 2018’e göre tasarım depreminde (DD2) can güvenliğini sağlamak üzere Kontrollü Hasar Performans Düzeyine göre projelendirilir. Yani her iki bina da can güvenliğini sağlayacak eşdeğer bir performansı gösterecek şekilde projelendirilir.

Riskli ilan edilmiş yapıları yıkmadan, yerinde koruyarak depreme karşı güçlendirmek mümkündür. Bunun için riskli ilan edilmiş yapının güçlendirilmesinin teknik olarak mümkün olduğunun tespit ettirilmesi ve kat maliklerinin beşte dördünün (4/5) yazılı rızası gerekmektedir. Riskli yapı tespitinden sonra İlgili idare tarafından maliklere tebligat yoluyla altmış (60) günden az olmamak üzere süre verilir. Bu süre içinde maliklerce güçlendirme kararı alınması, güçlendirme projelerinin hazırlatılması gerekmektedir. İmar mevzuatı çerçevesinde ruhsat alınmasının ardından güçlendirme inşaatına başlanabilir.

Riskli yapı, kanunda “Riskli alan içinde veya dışında olup ekonomik ömrünü tamamlamış olan ya da yıkılma veya ağır hasar görme riski taşıdığı ilmi ve teknik verilere dayanılarak tespit edilen yapı” ifadesiyle tanımlanmıştır. Güçlendirme yapılması istenen binaların gerçeğe yakın performansları ancak TBDY 2018’deki Bölüm 15.8’deki esaslara göre belirlenebilir.

Betonarme binalarda güçlendirme yöntemlerini geleneksel ve yenilikçi olmak üzere iki gruba ayırıyoruz. Geleneksel yöntemlerde kolon ve kirişlerin mantolanması, perde duvar ya da çelik çerçeve eklenmesi ve karbon fiber uygulamasını sayabiliriz. Yenilikçi yöntemlerde ise sismik izolatör ve sönümleyiciler kullanılıyor, bu ikisinin ortak amacı deprem enerjisini sönümlemek. İzolatör bina ve yer arasına, sönümleyiciler kolon kiriş çerçevesine yerleştirilerek deprem enerjisini sönümlüyor ve binaya etkiyen deprem kuvvetlerini sınırlandırıyor. 

Tek başına bir yöntemin tüm binalar için yeterli olacağını düşünmüyorum ama 2000 öncesi binalarda en kurtarıcı yöntem perde duvar eklemedir; çünkü en büyük sıkıntımız binaların yatay deplasman yapabilme kabiliyetindeki eksiklik. Biz güçlendirme yapmadan önce binayı detaylıca değerlendirir, zayıflıklarını tespit eder ve bunları gidermek üzere uygun yöntemlerden bir veya birkaçını seçeriz. Her bina kendi içinde mühendislik kurallarıyla değerlendirilmelidir. Önce binanın performans analizi yapılıp zayıflıkları anlaşılmalıdır.

Malzeme kalitesi çok kötü değilse ve güçlendirme maliyeti belli sınırlar içerisinde ise her bina güçlendirilebilir. Biz genel olarak bina güçlendirme maliyeti, binanın yeniden yapım maliyetinin yüzde 40’ından fazla ise o binanın yıkılıp yeniden inşa edilmesini öneriyoruz.

Her yapı birbirinden farklıdır ve deprem anında farklı frekanslarda salınırlar. Bitişik nizam binalar, deprem anında farklı frekansta salındıkları esnada birbirine çarpma riskine sahip. Eğer kat seviyeleri de farklı ise o zaman binaların birbirine çarpması ile bizim çekiçleme dediğimiz davranış olur, yani bir binanın kat döşemesi diğer binanın kolonuna çarptığı anda kolona hasar verir ve o katın göçmesine neden olabilir. Son depremlerde bunun birçok örneğini gördük. Yeni şehirler planlanırken mümkün olduğunca bitişik nizam bina inşa etmekten kaçınmamız gerekir. Kaçınamıyorsak binalar arasında yeterli boşluk bırakılmalı ve komşu binalarda kat seviyeleri mutlaka aynı kotta olmalıdır.

Binanın taşıyıcı sisteminin durumu, malzeme kalitesi, inşa yılı vb. bir çok kritere bağlı olarak bu maliyet değişir. Biz geleneksel yöntemler ile güçlendirmede yaklaşık olarak bina maliyetinin yüzde 10’u ile yüzde 20’si arasında bir maliyet öngörüyoruz.

Çok yüksek olmayan binalarda, yangın merdiveni veya ek mahal gibi farklı fonksiyonlarla kullanılabilecek enerji sönümleyici kule uygulaması var. İtalya’da bu şekilde güçlendirilen birçok okul ve hastane binası mevcut.

Binayı boşaltmaya gerek kalmadan dıştan güçlendirmeye uygun bulunması için özellikle düzgün bir yük dağılımı yapabilecek rijitliğe sahip kat döşemeleri, iyi derecede beton kalitesi ve düzenli bir bina gerekir. Dıştan güçlendirme bazen bina dış akslarına çelik çapraz elemanlar ekleme şeklinde olabilir, bazen de bu çaprazlar yerine enerji sönümleyici dediğimiz sismik damperler konulabilir. Yine bina dışından betonarme çerçeve ekleme yöntemleri de mevcut. Bu yöntemler Japonya’da sıklıkla uygulanıyor.

Karbon fiber bir mucize gibi düşünülmemeli. Hatay’daki projenin uygulamasını yapan Prof. Dr. Güney Özcebe de bunu vurguladı: Sadece karbon fiber yapmadık, binanın dışına perde duvar, içteki bölme duvarlara karbon fiber uyguladık dedi. Esas kurtarıcı olan perdelerdi; binanın depremde fazla salınım yapmasını engelledi. Perde ekleme, kolon mantolama gibi yöntemler bina davranışını yani rijitliğini değiştirirler. Karbon fiberi ise sadece kapasite artışı için kullanırız. Yapı davranışını değiştirmez.

Dünyanın her yerinde uygun bir güçlendirme, yenilemeye önemli bir alternatiftir. Güçlendirmeyle binaları can güvenliğini sağlayacak düzeyde dayanıklı hale getirmek mümkündür. Türkiye’de betonarme yapılarda sıkça kullanılan yöntemler kolon ve kirişlerin mantolanması ve betonarme perdelerin eklenmesidir. Bu yöntemle ‘92 Erzincan depreminden günümüze binlerce bina güçlendirildi ve önemli deneyim kazanıldı. Betonarme binaların çelik elemanlar ya da ileri kompozitlerle güçlendirilmesi de ‘99 Kocaeli depreminden sonra yaygınlaştı. Daha özel yapılarda, örneğin hastane, okul gibi önem katsayısı yüksek yapılarda enerji sönümleyiciler ve sismik izolatörlerden de yararlanılıyor. İzolatörler, deprem güvenliği yetersiz yapılara da uygulanabilir ancak bitişik düzende yapılara uygulanamaz. Özetle, her yapı için o yapıya uygun sistemi seçmek gerekir.

Bitişik nizam yapılarda deprem sırasında birbirine çarparak hasar oluşumuna engel olmak için derz boşlukları bırakılır. Bu boşluklar, binaların birbirine çarpmadan bağımsız hareket edebilmesine imkân vermelidir. Derz boşluğunun buna uygun olarak nasıl hesaplanması gerektiği Türkiye Bina Deprem Yönetmeliği’nde ayrıntılarıyla tarif edilmiş, dikkate alınması gereken minimum sınırlar da belirtilmiştir. Dolayısıyla doğru bir mühendislik anlayışıyla yapıldığı sürece bitişik nizam yapıların sakınca yaratmaması gerekir. 

Prof. Dr. Oğuz Cem Çelik, Tokyo Teknoloji Enstitüsü Midorigaoka yapı mühendisliği binasının yapısal güçlendirmeye önemli bir örnek olduğunu söylüyor: Bina, 2006’da enerji sönümleyiciler ile dıştan güçlendirilmiştir; mimarı Koichi Yasuda, yapı mühendisi ise Toru Takeuchi’dir. Bu sayede binanın inşaat sırasında boşaltılmasına gerek kalmamıştır. Ayrıca güneş kırıcı paneller cepheye eklenmiş, böylece binanın cephe estetiği ve kullanım konforu da arttırılmıştır.

Bina hakkında riskli yapı kararı kesinleştikten sonra 4/5 çoğunlukla güçlendirme kararı alınıyor. Ardından mühendislik firmalarınca hazırlanan teknik raporla belediyeye güçlendirme ruhsatı başvurusunda bulunuluyor. Bu süreci, güçlendirme çalışmasını yapacak mühendislik firmaları yönetiyor. Güçlendirme yapacak kişilere faiz destekli kredi imkanı tanınıyor. Bunun için binanın risk tespiti Çevre ve Şehircilik Bakanlığı lisanslı kurumlarca yapılması ve sürecin dönüşüm yasası kapsamında başlatılması gerekiyor.